Κοινωνική οικολογία ονομάζεται η προσέγγιση εκείνη του οικολογικού κινήματος που θεωρεί ότι οι αιτίες των προβλημάτων που αντιμετωπίζει σήμερα το φυσικό περιβάλλον (π.χ. η κλιματική αλλαγή, η περιβαλλοντική ρύπανση κλπ) είναι κοινωνικές, δηλαδή οφείλονται στο επικρατές σήμερα κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό σύστημα, τον καπιταλισμό, ή και στον μαρξιστικό - λενινιστικό κομμουνισμό, όπως αυτός εφαρμόστηκε στις λαϊκές δημοκρατίες κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα υπό τη μορφή «δικτατορίας του προλεταριάτου». Η κοινωνική οικολογία, όπως και οι άλλες τάσεις του οικολογικού κινήματος, αναδύθηκε μέσα από τα νέα κοινωνικά κινήματα της δεκαετίας του 1960.
Η κοινωνική οικολογία εντάσσεται ιδεολογικά στον πράσινο αναρχισμό και αποτελεί σήμερα μία από τις βασικές και περισσότερο στέρεα θεωρητικά θεμελιωμένες κατευθύνσεις του. Ωστόσο, πολλές από τις ιδέες της τις ενστερνίζονται και ομάδες της ευρύτερης Αριστεράς. Μέσω του έργου του Μάρεϊ Μπούκτσιν, κύριου θεωρητικού της κοινωνικής οικολογίας μετά τη δεκαετία του 1960, η τελευταία έχει συνδεθεί με τη δική του εκδοχή ελευθεριακού σοσιαλισμού, τον ελευθεριακό κοινοτισμό.
Σύμφωνα με την κοινωνική οικολογία, τα περιβαλλοντικά προβλήματα πηγάζουν από την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Αυτό, γιατί θεωρείται ότι η έννοια της κυριαρχίας στη φύση, αιτία της οικολογικής κρίσης, είναι επέκταση της λογικής της εκμετάλλευσης μεταξύ ανθρώπων. Η λογική της «πάση θυσία» οικονομικής ανάπτυξης, που έχει υιοθετηθεί κατά τη νεωτερικότητα από σχεδόν όλες τις οικονομολογικές σχολές, συμπεριλαμβανομένου του μαρξισμού, αποτελεί ακόμα μία βασική αιτία της οικολογικής κρίσης. Η τελευταία, κατά τους κοινωνικούς οικολόγους, δεν είναι παρά μία πλευρά της σημερινής πολυδιάστατης κρίσης. Συνεπώς, κατά την κοινωνική οικολογία, τα οικολογικά προβλήματα, αλλά και τα υπόλοιπα παγκόσμια προβλήματα μπορούν να λυθούν μόνο με τη συνολική αλλαγή της κοινωνίας. Κάθε προσπάθεια σταδιακής και εκ των έσω αναμόρφωσης του σημερινού συστήματος (ρεφορμισμός) είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Η κοινωνική οικολογία έχει έρθει σε αντιπαράθεση με εναλλακτικές προσεγγίσεις των οικολογικών προβλημάτων όπως η πολιτική οικολογία, η βαθιά οικολογία, ο οικοφεμινισμός και ο πριμιτιβισμός, παρά την αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Η κριτική των κοινωνικών οικολόγων στρέφεται ενάντια στην αναποτελεσματικότητα, στον συντηρητικό χαρακτήρα ή στον μισανθρωπισμό, που χαρακτηρίζει κατ' αυτούς τα άλλα οικολογικά κινήματα. Η πράσινη οικονομία, βασιζόμενη στις ήπιες πηγές ενέργειας, θεωρείται αναποτελεσματική και ανεπαρκής από τους κοινωνικούς οικολόγους αφού αγνοεί τις κοινωνικές και πολιτικές πηγές της οικολογικής κρίσης. Παρόμοια κριτική έχει ασκηθεί και απέναντι στις συναφείς έννοιες της αειφόρου και πράσινης ανάπτυξης.
Ακόμα οι ιδέες της έρχονται σε αντίθεση με αυτές του κοινωνικού δαρβινισμού. Η άποψη του τελευταίου ότι τα οικολογικά προβλήματα σχετίζονται με τον υπερπληθυσμό αμφισβητείται από τους κοινωνικούς οικολόγους. Για αυτούς, αφενός μεν η Γη μπορεί να φιλοξενήσει πολύ μεγαλύτερο πληθυσμό ακόμα, αρκεί να γίνει σωστή χρήση των διαθέσιμων φυσικών πόρων, αφετέρου δε προβλήματα όπως η πείνα στον Τρίτο Κόσμο δεν είναι θέμα παραγωγής αγαθών, αλλά θέμα δίκαιης κατανομής τους.
Η κοινωνική οικολογία του M. Bookchin.
Η οικολογική προοπτική του Bookchin συνίσταται εξ αρχής στην κατάργηση του δυισμού μεταξύ φύσης και ανθρωπότητας και πιο συγκεκριμένα, μεταξύ μιας «κακώς εννοούμενης φύσης» και μιας «κυρίαρχης ανθρωπότητας». Η κυριαρχία του ανθρώπου πάνω στη φύση είναι μέρος όχι μόνο του τρόπου οργάνωσης της ζωής μας αλλά και του ίδιου του πολιτισμού μας. Συνεπώς ο νέος τύπος λογικής και το ανθρωπολογικό μοντέλο που απαντά σ’ αυτήν, δεν είναι έκδηλο μόνο στους αστικούς σχηματισμούς των σύγχρονων μητρο-πόλεων, αλλά και στην ίδια την επιστήμη και την τεχνολογία. Το αποτέλεσμα αυτής της αυταρχικής και βίαιης εξουσίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, σηματοδοτεί το στέριωμα ενός τεχνητού και βάναυσου πολιτισμού πάνω στα θεμέλια του φυσικού κόσμου, δηλαδή την από-φυσικοποίηση του ίδιου του ανθρώπου.
Συνεπώς ως προς την φιλοσοφία της ιστορίας που υιοθετεί ο Bookchin, τοποθετεί την αόρατη διαμάχη μεταξύ περιβαλλοντισμού και οικολογίας στην πολιτική κατεύθυνση μιας «ηθικής της ελευθερίας». Στο πλαίσιο αυτό προτάσσει την κοινωνική οικολογία ώστε «οι βίαιοι διαχωρισμοί μεταξύ σκέψης και φύσης, υποκειμένου και αντικειμένου, νου και σώματος, κοινωνίας και φύσης να υπερπηδηθούν».[1] Ο Bookchin βλέπει την ιστορία ως τη «συνέχεια των γεγονότων.. που εδράζονται στις δυνατότητες της ανθρωπότητας για ελευθερία, αυτοσυνείδηση και συνεργασία, στην αυτοδιαμορφωνόμενη ανάπτυξη ολοένα και πιο ελευθεριακών μορφών κοινωνικής συμβίωσης»[2] και αναζητώντας τα όρια αυτής της φιλοσοφικο-ιστορικής αντίληψης, συλλαμβάνει και εντάσσει μέσα σ’ αυτά την ευρεία έννοια του όρου “οικολογία”.
Ο Bookchin θεωρεί ότι οι αμοιβαίες σχέσεις των μελών του φυσικού κόσμου και των μελών μιας κοινότητας σε συνάρτηση με το φυσικό περιβάλλον και το κοινωνικό γίγνεσθαι αντίστοιχα, συνιστά ένα πεδίο αναλογίας, ενδεικτικό του τρόπου εξέλιξης τόσο της φύσης, όσο και της κοινωνίας. Αυτό όμως που διαχωρίζει την φυσική από την κοινωνική ιστορία είναι οι θεσμικές προϋποθέσεις, όπου εντάσσεται η εξουσία και η ιεραρχία. Η ιεραρχία που θέτει ο άνθρωπος ανάμεσα στα μέλη του ζωικού κόσμου, δεν υφίσταται σε κανένα οικοσύστημα. Είναι το αποτέλεσμα και η συνέπεια της εξουσιαστικής νοοτροπίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, εξηγώντας και κατανοώντας τη φύση με βάση τα προϊόντα «των οργανωμένων και επιδέξια σφυρηλατημένων σχέσεων εξουσίας»[3] που απαντώνται στους τύπους ιεράρχησης της κοινωνίας.
Οι σχέσεις στο εσωτερικό του οικοσυστήματος είναι αμοιβαίες και μη ιεραρχικές, πηγή έμπνευσης της ίδιας της κοινωνίας στο ιστορικό γίγνεσθαι προς μια «ηθική της ελευθερίας». Στην καρδιά αυτής της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ φύσης και κοινωνίας, αναδύεται η αντίληψη του Bookchin για την “κοινωνική οικολογία” ως “οικολογία της ελευθερίας”.
Η “οικολογία της ελευθερίας” δεν αποσπάται από την ίδια την ιστορία, καθώς εδράζεται η ίδια «στις δυνατότητες της ανθρωπότητας για ελευθερία». Η “κοινωνική οικολογία” είναι αποτέλεσμα και προϋπόθεση μιας κομμουναλιστικής αντίληψης για το κοινωνικό γίγνεσθαι, την ιστορία και τη φύση.
Το πρόταγμα του κομμουναλισμού.Ο κομμουναλισμός ως φιλοσοφική θεωρία, ανάγεται στις παλαιότερες επαναστατικές παραδόσεις του μαρξισμού και του αναρχισμού, ενώ προτάσσει ένα ριζοσπαστικό οικολογικό λόγο, εσωτερικά συνδεδεμένο με την ιστορία, την οικονομία και την παιδεία. Ως όρος αντλεί απ’ την Παρισινή Κομμούνα, δηλώνοντας τη «συνομοσπονδία πόλεων και χωριών» αντί του «δημοκρατικού έθνους-κράτους». Στο κέντρο της κομμουναλιστικής αντίληψης βρίσκεται ο δήμος «όπου οι θεσμοί και οι αξίες εδραιώνονται όχι στη ζωολογία αλλά στη δημόσια ανθρώπινη δραστηριότητα».[4]
Ο κομμουναλισμός υιοθετεί από τον αναρχισμό την αντι-κρατική λήψη των πολιτικών αποφάσεων με βάση τη συνέλευση στο ευρύτερο πεδίο της πόλης, του χωριού και της συνοικίας, εκτείνοντας την στο πλαίσιο του “ελευθεριακού δημοτισμού”. Η συνομοσπονδία που θα δημιουργούταν ανάμεσα στις πόλεις και τα χωριά, θα μπορούσε να αντικαταστήσει την κρατική εξουσία, αφού οι δημοκρατικοί δήμοι θα λάμβαναν τις αποφάσεις με αποτέλεσμα να εντείνουν τον πολιτικό αντίλογο με το κράτος και τη θεσμική του αντιπροσώπευση. Ο κομμουναλισμός ως ελευθεριακή-δημοτική εξουσία υιοθετεί από το μαρξισμό την όξυνση των ταξικών συγκρούσεων με σκοπό την «μεταβολή όχι μόνο της πολιτικής ζωής της κοινωνίας αλλά και της οικονομικής ζωής της».[5] Το κοινωνικό συνεπακόλουθο της λαϊκής εξουσίας των πολιτών θα γινόταν το πέρασμα από την ταξική σύγκρουση, στη δημοτική διαχείριση της οικονομίας.
Η κομμουναλιστική αντίληψη βλέπει στο δήμο πέρα από την οικονομική και πολιτική διαχείριση των δημοτικών υποθέσεων, την κοινωνική εργασία ως πεδίο ελευθεριακής παιδείας και πνευματικής αυτοδιαμόρφωσης των κοινωνικών υποκειμένων. Οι συνελεύσεις συνιστούν ένα κοινωνικό σχολείο όπου ο πολίτης αυτοδιαμορφώνεται με βάση τα ιδανικά της ελευθερίας που παρέχει η αλληλεπίδραση και η αλληλεγγύη ανάμεσα στους ανθρώπους, αφού «οι ίδιες οι συνελεύσεις θα πρέπει να λειτουργούν .ως στίβοι διαπαιδαγώγησης των ανθρώπων πάνω στη διαχείριση σύνθετων πολεϊκών και περιφεριακών υποθέσεων».[6]
Ο Bookchin αναφέρεται στις πολεϊκές δραστηριότητες ως μοναδικό τύπο άσκησης εξουσίας στην αρχαία Αθήνα, καθώς ο Αθηναίος του πέμπτου αιώνα δεν συμμετείχε σ’ αυτές ως πολιτικό ον πρωτίστως, αλλά ως ηθικό. Η διαπαιδαγώγηση μέσω της συνέλευσης δημιουργεί το ηθικό ον, το οποίο ως ευαίσθητο κοινωνικό υποκείμενο κινείται από την παιδεία της “ηθικής της ελευθερίας” προς την πολεϊκή δραστηριότητα και την άσκηση εξουσίας, σε μια διανοητική και αισθητική αυτοδιαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης, κατευθυνόμενη προς τα πολιτικά ιδανικά της ελευθερίας.
Αυτή η μετάβαση πολιτικής συνείδησης προϋποθέτει έναν ελευθεριακό δημοτισμό, ο οποίος είναι «αναπόσπαστο τμήμα της αντίληψης του κομμουναλισμού, και είναι μάλιστα η πράξις του».[7] Για τον Bookchin, τα ιδανικά της ελευθερίας είναι τα ίδια το αποτέλεσμα μιας ελευθεριακής ηθικής, στενά συνδεδεμένα με την οικολογία και τη φύση. Τα ιδανικά της ελευθερίας είναι το νόημα και στην ακραία τους έκφραση ο προορισμός της ιστορίας.
Μύθος, λογική και ουτοπία.
Ο Bookchin θέλοντας να σκιαγραφήσει τα ιδανικά της ελευθερίας, ανατρέχει στον πρωτόγονο άνθρωπο για να διερευνήσει με όρους κοινωνικής ανθρωπολογίας την ιστορική διαδρομή από το μύθο στη λογική και από το πρώιμο έθιμο στην ελληνορωμαϊκή δικαιοσύνη. Την πρώτη κατεύθυνση προς τα ιδανικά της ελευθερίας, την βρίσκει στους Έλληνες φιλοσόφους και τους Ρωμαίους νομικούς, με τη διάκριση του δίκαιου και του άδικου από μια ορθολογική σκοπιά. Η ελευθερία λοιπόν αναδύεται «ως ένα σώμα ιδεών. το οποίο δεν ήταν μόνο φυσικό και κοινωνικό, αλλά ηθικό και χειραφετητικό επίσης»[8] με σκοπό να ξαναφτιαχτεί η κοινωνία.
Ο μύθος κρατούσε τον κόσμο της προϊστορίας δέσμιο στην κυριαρχία του εθίμου που ήταν η θεόσταλτη εντολή. Η δικαιοσύνη υποχωρούσε για χάρη της παράδοσης και της ορθολογικότητας. Ωστόσο με το Θουκυδίδη θα γίνει η πρώτη νατουραλιστική καταγραφή της ιστορίας που θα γνωρίσει ο αρχαίος κόσμος και μέσα στην οποία «δεν υπάρχουν μύθοι που να επιβαρύνουν αυτήν αντικειμενική καταγραφή της ανάδυσης της πόλεως και του εποικισμού του ελλαδικού χώρου[9].
Στα χρόνια της αναγέννησης, η δικαιοσύνη και η ορθολογικότητα αρχίζουν να αποκτούν έναν κριτικό και ουτοπικό χαρακτήρα. Η νεότερη σκέψη αρθρώνει πλέον έναν ανθρώπινο και οικολογικό λόγο, αφού η έννοια της αμοιβαιότητας φορτίζεται με κοινωνικό και πολιτικό νόημα. Η λογική αντικαθιστά τον μύθο και παύουν να υφίστανται μεταφυσικές ερμηνείες του κόσμου, ενώ το βάρος πέφτει στον επίγειο κόσμο που μας περιβάλλει. Συνεπώς η αφηρημένη δομή της κοινωνίας υποχωρεί για χάρη του συγκεκριμένου. Αυτήν την παράδοση θα παραλάβει ο διαφωτισμός, ο οποίος θα παραθέσει δίπλα στο ορθολογικό, το ψυχολογικό και δίπλα στο κοινωνικό, το φυσικό, ανοίγοντας το δρόμο προς τις ελευθεριακές ουτοπίες.
Για τον Bookchin, τα ιδανικά της ελευθερίας απέκτησαν πολιτική μορφή και αποκόπηκαν πλήρως από τις θρησκευτικές παραδόσεις μέσω των ελευθεριακών ουτοπιών που προσπάθησαν να «συμφιλιώσουν τους δυϊσμούς του νου, του σώματος και της κοινωνίας, οι οποίοι αντιπαρέβαλλαν τη λογική με τον αισθησιασμό, την εργασία με το παιχνίδι, την πόλη με την επαρχία, την ανθρωπότητα με τη φύση»[10]. Αναφέρεται στους ουτοπιστές Robert Owen, Charles Fourier και στους αναρχικούς θεωρητικούς Pierre – Joseph Proudhon, Μιχαήλ Μπακούνιν και Πέτερ Κροπότκιν. Μνημονεύει τον Jean – Jacques Rousseau για την ενσάρκωση της επιθυμίας στο ιστορικό γίγνεσθαι, καθώς μόνο με το συνδυασμό «λογικής και βούλησης, σκέψης και δράσης, διαλογισμού και παρέμβασης, άλλαξε όλο το τοπίο του ριζοσπαστισμού».[11] Με τον ουτοπικό φόντο αυτών των στοχαστών και κυρίως του Κροπότκιν, ο Bookchin συλλαμβάνει το επαναστατικό πρόταγμα της κοινωνικής οικολογίας που δεν αντιστέκεται μόνο στον κρατικό κοινοβουλευτισμό αλλά και στην ίδια την αστικοποίηση της καθημερινής ζωής. Η κοινότητα, η συνομοσπονδία και η αυτοδιαχείριση της οικονομίας, κεντρικές θεσμικές σημασίες της κομμουναλιστικής κοινωνίας, αντλούν από τις ελευθεριακές ουτοπίες. Ο Bookchin μεταφέρει την ιστορία και τη φιλοσοφία των νεοτερικών ουτοπιών στο σήμερα και κάνει λόγο για μια απελευθερωτική κοινωνική δομή με βάση τα μέσα που η ίδια ως δομή μας παρέχει.
Προς μια ελευθεριακή ηθική.
Ο Bookchin αναφέρεται εκτενώς, παραθέτοντας μια σειρά από προτάσεις, για μια απελευθερωτική κοινωνία, οικολογικά δομημένη, με βάση τη μετάβαση από το υπάρχον κοινωνικό σύστημα προς το κοινωνικό – οικολογικό μοντέλο.[12]
Α. Οικολογία και εξάλειψη της ιεραρχίας.
Η κοινωνική οικολογία δεν αναγνωρίζει στο οικοσύστημα «ζώα – βασιλιάδες» και «ζώα – υπηρέτες». Θεωρεί ότι όλα τα μέλη ενός οικοσυστήματος (φυτά και ζώα) είναι το ίδιο απαραίτητα για την αρμονία του συνόλου. Η κοινωνική οικολογία αγωνίζεται να δείξει την εξάλειψη της ιεραρχίας στη φύση, όπως και στην κοινωνία. Σ’ αυτό το σημείο συμπορεύεται με τα κινήματα των γυναικών και τις συνελεύσεις γειτονιάς.
Β. Απελευθερωτική τεχνολογία.
Για τον Bookchin δεν υπάρχει “ουδέτερη τεχνολογία”. Η ίδια τεχνολογία που χρησιμοποιείται για να υποδουλώσει τον άνθρωπο, με τους απαραίτητους κοινωνικούς μετασχηματισμούς θα μπορούσε να τον απελευθερώσει, ωθώντας τον στη δημιουργική εργασία.
Γ. Οικολογία και ελευθεριακή ηθική.
Η ελευθεριακή ηθική αντιτίθεται στην σχετικιστική ηθική της μεταμοντέρνας κοινωνίας γιατί έχει ως αφετηρία την οικολογία, δηλαδή μπορεί να εμφυσήσει στην κοινωνία το ηθικό μήνυμα της φύσης. Η φύση χαρακτηρίζεται από ποικιλομορφία και κατ’ επέκταση δημιουργικότητα που βασίζεται στη συνεργασία για την επιβίωση. Αυτό είναι το κεντρικό χαρακτηριστικό της ελευθεριακής ηθικής που ο άνθρωπος δανείζεται από τη φύση.
Συμπεράσματα.
Ο Bookchin άσκησε ισχυρή κριτική σε σημαντικούς στοχαστές του εικοστού αιώνα, όπως στον Φουκώ και τον Χάιντεγκερ για τον σχετικιστικό τρόπο σύλληψης του ιστορικού γίγνεσθαι. Και με τους δύο συγκρούστηκε για την εξάλειψη κάθε έννοιας κοινωνικού υποκειμένου. Ο Bookchin έχει σταθερές αναφορές στην αρχαία Ελλάδα, την αναγέννηση και την πολιτική φιλοσοφία, με αφετηρία τον Jean – Jacques Rousseau. Στο πρόταγμα του για την κοινωνική αλλαγή, διαμοιράζεται το πνεύμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, των φιλοσοφικών ουτοπιών του 18ου αιώνα και των κοινωνικών επαναστάσεων του 19ου και του 20ου αιώνα. Με αυτόν τον πολιτικό και φιλοσοφικό φόντο, αντιλαμβάνεται και επεκτείνει το όραμα μιας άλλης κοινωνίας προσπαθώντας να συνενώσει κοινωνία και φύση.
Ο Bookchin είναι θεωρητικός της ελευθερίας, όπως οι γάλλοι ουτοπιστές. Στην ώριμη συγγραφική του δράση γεννάται το οικολογικό του ενδιαφέρον που όπως ο ίδιος μας πληροφορεί, το οφείλει στον Κροπότκιν. Συνεπώς δεν επιχειρεί να συνενώσει κοινωνία και φύση, με τη γνωστή δυτική περιβαλλοντολογική ευαισθησία αλλά με όρους βαθύτατα πολιτικούς, συμπεριλαμβανομένης της παιδείας και της οικονομίας. Η κοινωνική οικολογία αναδύεται ως πολιτικό σύστημα που στο ανώτερο επίπεδο (στο σταυροδρόμι παιδείας και κοινωνικής διαχείρισης) είναι σε θέση να δημιουργεί τους δικούς της πολίτες, τους κομμουναλιστές. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι που τη διαφοροποιεί από άλλες σύγχρονες θεωρίες και της δίνει ένα δικό της νόημα και σκοπό (ταυτόχρονα οικολογικό, ηθικό και ελευθεριακό).
Το πολιτικό νόημα και ο σκοπός της κοινωνικής οικολογίας είναι η ίδια η ελευθερία. Ο Bookchin θεωρεί ότι η φύση είναι ικανή να διδάξει τους ανθρώπους ότι η ελευθερία δεν είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο. Η εξάλειψη της ιεραρχίας δεν πρέπει να αναζητάται μόνο στο κράτος, αλλά στην ίδια τη δομή της κοινωνίας. Η φύση μπορεί να μας δείξει πως μπορούμε να καταργήσουμε την ιεραρχία ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες μέχρι τη δομή του σχολείου και του εργοστασίου. Αντίθετα με την καπιταλιστική κοινωνία, στη φύση τα οικοσυστήματα δεν εξελίσσονται με ιεραρχικούς όρους (δηλαδή δεν επιβιώνει ο δυνατότερος).
Η επιβίωση στο φυσικό κόσμο εξαρτάται από τις αρχές συνεργασίας και αμοιβαιότητας που θέτει το οικοσύστημα για τον εαυτό του. Κατά την ίδια έννοια και το κοινωνικό ον πρέπει να εξελίσσεται ως ον της κοινότητας και παράλληλα μ’ αυτήν. Αυτό όμως προϋποθέτει ότι η συνεργασία ως κινητήρια δύναμη της ιστορίας, έχει καταργήσει την ιεραρχία. Η υιοθέτηση αυτής της αρχής, συνεπάγεται τη διαμόρφωση της ελευθεριακής ηθικής από την ίδια την κοινωνία, δηλαδή τον θεμέλιο λίθο της ελευθερίας.
[1] Murray Bookchin, Τι είναι κοινωνική οικολογία, μετάφραση Μάκη Κορακιανίτη, εκδόσεις Βιβλιοπέλαγος, Αθήνα, 2000, σελ.26.
[2] Murray Bookchin, Ιστορία, πολιτισμός και πρόοδος, μετάφραση Θοδωρή Βελισσάρη και Γεώργιου Δαρεμά, εκδόσεις Ισνάφι, Ιωάννινα, 2005, σελ.45.
[3]Murray Bookchin, Τι είναι κοινωνική οικολογία, σελ. 41.
[4] Murray Bookchin, Το πρόταγμα του κομμουναλισμού, μετάφραση Αλέξανδρου Γκεζερλή, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σελ. 72.
[5] Ο.π., σελ. 75.
[6] Ο.π., σελ. 77.
[7]Murray Bookchin, Το πρόταγμα του κομμουναλισμού, σελ. 82.
[8]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, μετάφραση Τάσου Κυπριανίδη, εκδόσεις Εξάντα, Αθήνα, 1993, σελ. 144.
[9]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, σελ. 151.
[10]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, σσ. 179-180.
[11] Ο.π., σελ. 170.
[2] Murray Bookchin, Ιστορία, πολιτισμός και πρόοδος, μετάφραση Θοδωρή Βελισσάρη και Γεώργιου Δαρεμά, εκδόσεις Ισνάφι, Ιωάννινα, 2005, σελ.45.
[3]Murray Bookchin, Τι είναι κοινωνική οικολογία, σελ. 41.
[4] Murray Bookchin, Το πρόταγμα του κομμουναλισμού, μετάφραση Αλέξανδρου Γκεζερλή, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2006, σελ. 72.
[5] Ο.π., σελ. 75.
[6] Ο.π., σελ. 77.
[7]Murray Bookchin, Το πρόταγμα του κομμουναλισμού, σελ. 82.
[8]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, μετάφραση Τάσου Κυπριανίδη, εκδόσεις Εξάντα, Αθήνα, 1993, σελ. 144.
[9]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, σελ. 151.
[10]Murray Bookchin, Ξαναφτιάχνοντας την κοινωνία, σσ. 179-180.
[11] Ο.π., σελ. 170.
[12] Στο «Τι είναι κοινωνική οικολογία», περιλαμβάνεται συνέντευξη του Bookchin με τίτλο «Αναρχισμός και κοινωνική οικολογία».
ΠΗΓΗ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου