Για την αραβική άνοιξη και τον πρώτο νεκρό της

Της Ρούλα Χαλάφ
αναδημοσίευση από τον ελευθεριακό κόσμο

 H πιο εντυπωσιακή πλευρά της ζωής του Μοχάμεντ Μπουαζίζι [φωτο] είναι πόσο κανονική ήταν. Ήταν ένας τυπικός 26άρης Άραβας που προσπαθούσε να ζήσει σε μια ξεχασμένη κωμόπολη της Τυνησίας, ένας μανάβης που η φιλοδοξία του ήταν να μαζέψει αρκετά χρήματα για να αγοράσει αμάξι.

Τα πενιχρά κέρδη της ημέρας ξοδεύονταν για να στηρίξει την οικογένειά του. Κανείς βέβαια δεν γνωρίζει τι πέρασε από το μυαλό του όταν αγόρασε ένα μπουκάλι πετρέλαιο και αυτοπυρπολήθηκε. Αλλά το πρωί της 17ης Δεκέμβρη 2010 που αυτοκτόνησε δοκίμασε μια εμπειρία τύπου Κάφκα να ξαναπάρει το κάρο του που το είχε κατασχέσει η αστυνομία. 

Τον έστελναν από το ένα κυβερνητικό γραφείο στο άλλο. Ήταν στα σκαλιά της εισόδου στο γραφείο του νομάρχη όταν η απελπισία του τελικά έγινε έκρηξη,  αφήνοντας ανεξέλεγκτη την αγωνιώδη προσωπική του διαμαρτυρία.

Ενώ πέθανε μετά δύο βδομάδες από τα εγκαύματα, πάντα θα μένει στη μνήμη ως ο σπινθήρας της αραβικής άνοιξης. Με μια πράξη τραγωδίας, αφύπνισε μια ολόκληρη γενιά αραβικής νεολαίας από ένα μακρόχρονο, ανήσυχο ύπνο και άλλαξε την αραβική ιστορία.

Η φλόγα που άναψε στην άγνωστη σχεδόν κωμόπολη Σίντι Μπουζίντ οδήγησε στην ανατροπή του δικτάτορα της χώρας και γρήγορα επεκτάθηκε στην Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Υεμένη, το Μπαχρέιν και τη Συρία, καθώς νεολαιίστικοι ξεσηκωμοί – μερικοί ακόμη συνεχίζονται με μανία – κατακερμάτισε μια αυταρχική τάξη δεκαετιών. Σε αυτή την πορεία ο Μπουαζίζι θρυμμάτισε πολύχρονες απόψεις στις οποίες οι μεγάλες δυνάμεις βάσιζαν την πολιτική τους στην περιοχή και οι οικονομικές αγορές στήριζαν την ανάλυσή τους – συγκεκριμένα ότι  η απολυταρχία αποτελεί κλειδί για τη σταθερότητα.

Ακόμα και στις πλουσιότερες, τις πιο απαθείς γωνιές του αραβικού κόσμου, οι κυβερνήσεις εξαναγκάσθηκαν σε ασκήσεις ενδοσκόπησης και έπρεπε να προλάβουν την πολιτική αναταραχή με γενναιόδωρες παροχές. Καθώς οι νέοι ξεχύθηκαν στους δρόμους σε ένα, ειρηνικό τις περισσότερες φορές, κύμα οργής και γενναιότητας, αψηφώντας τανκς και σφαίρες και μη υπολογίζοντας τα μαρτύρια που μπορεί να υπέφεραν στα χέρια μιας κτηνώδους αστυνομίας, απόδειξαν ότι δεν είναι διαφορετικοί από τους συνομηλίκους τους στη δύση, φιλοδοξώντας να εναγκαλισθούν τις ίδιες αξίες ελευθερίας και δημοκρατίας.

Ο Μπουαζίζι συμβόλισε τον συνδυασμό της ορμής και αυτού που οι άραβες αποκαλούν «ιχμπάτ» (ακραία απόγνωση), τον όλεθρο μιας γενιάς. Στην πραγματικότητα, η αυτοθυσία θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη – θα μπορούσε να ήταν ένα ακόμη θύμα κατάχρησης σε ένα αστυνομικό κράτος που είχε τόσο καταπιέσει την κοινωνία που υπέθετε ότι ήταν πια παράλυτη. Αλλά κάτω από τη γαλήνια επιφάνεια που πρόβαλε η Τυνησία, μια εικόνα τόσο λαθεμένα αποδεκτή από τη Δύση, πολλοί νέοι και νέες περίμεναν τον σπινθήρα. Η αυτοκτονία του Μπουαζίζι εντοπίσθηκε κι έγινε αντιληπτή η σημασία της από ένα δίκτυο νέων ανέργων αποφοίτων πανεπιστημίου, που τροφοδότησαν με φωτογραφίες από διαδηλώσεις το Al Jazeera, το παναραβικό κανάλι με μοναδική δύναμη κινητοποίησης στην περιοχή, και τις διάδωσαν με το Facebook.

Μέσα σε ένα μήνα οι διαδηλώσεις έφθασαν στην πρωτεύουσα, την Τύνιδα, και ο Πρόεδρος Ζείν αλ-Αμπιντίν Μπεν Αλί και η διεφθαρμένη του οικογένεια κατέφευγαν στη Σαουδική Αραβία. ΟΙ νέοι Αιγύπτιοι παρακολουθούσαν με θαυμασμό και αναρωτήθηκαν, γιατί όχι εμείς; Έντεκα μέρες μετά την πτώση του Μπεν Αλί, τα παιδιά του πιο πολυπληθούς έθνους της περιοχής έφεραν την επανάσταση στην καρδιά του αραβικού κόσμου.

Ο Αμπντελχαλέκ Αμντουλά, καθηγητής πανεπιστημίου στα Εμιράτα, λέει ότι το πάθος του Μπουαζίζι δημιούργησε τόσο σπαρακτική ηχώ γιατί αντιπροσώπευε τις δύο ανάγκες για την αραβική νεολαία, που ήταν ουσιαστικές αλλά απούσες. «Πρώτο είναι η αναζήτηση αξιοπρέπειας που ο λαός προσπαθούσε να επανακτήσει τα προηγούμενα 40 ή 50 χρόνια. Ο Μπουαζίζι τους είπε ότι έπρεπε να επαναστατήσουν για να επαναφέρουν την αξιοπρέπεια», λέει. «Δεύτερο είναι ότι εξέφρασε δεκάδες εκατομμύρια νεολαίας, που χρειάζονταν δουλειά, που ήθελαν δουλειά, που ήταν ικανοί για δουλειά αλλά δεν μπορούσαν να βρουν δουλειά. Το μόνο που ήθελε ήταν να είναι ένας μανάβης και δεν μπορούσε ούτε αυτό να το έχει».

Είναι αλήθεια ότι κανένας δεν είχε προβλέψει μια έκρηξη στον αραβικό κόσμο αυτή την ιδιαίτερη στιγμή. Αλλά για τα συμπτώματα της νεανικής δυσφορίας υπήρχε ήδη διάγνωση, χρόνος έμπαινε χρόνος, έβγαινε από πανεπιστημιακούς και επιχειρηματίες, από διεθνή ινστιτούτα και από τις ίδιες τις απολυταρχικές κυβερνήσεις.

Η αλλαγή που τον σπινθήρα της έδωσε ο Μπουαζίζι υπήρξε στην πραγματικότητα μια ευρύτερη νεανική επανάσταση ενάντια στο πολιτικό κατεστημένο.

Οι στατιστικές είπαν ένα τμήμα της ιστορίας: πάνω από το μισό του πληθυσμού κάτω από τα 30 και νεανική ανεργία η υψηλότερη στον κόσμο. Ακόμα κι αυτοί που αναζητούσαν ανώτερη εκπαίδευση – και οι αριθμοί τους μεγάλωναν- εισέρχονταν σε αγορές εργασίας όπου είχαν μικρή χρησιμότητα. Σε μια μελέτη που ανακοινώθηκε λίγους μήνες πριν την τραγωδία του Μπουαζίζι, η Παγκόσμια Τράπεζα προειδοποιούσε ότι «η μη επένδυση στους νέους, ιδιαίτερα η μη δημιουργία των αναγκαίων για αυτούς θέσεων εργασίας, θα κάνει τη νεολαία πιο τρωτή και με κίνδυνο περιθωριοποίησης, δημιουργώντας γενιές αέργων πολιτών…. που θα υπόκεινται σε αρνητικά κοινωνικά φαινόμενα και θα χρειάζονται πολύ πια υψηλότερες επενδύσεις για να ανακάμψουν».  

Aλλά οι νέοι Άραβες ήδη είχαν φθάσει το στάδιο της αποξένωσης. Και η οργή και η δυσαρέσκειά τους ήταν ιδιαίτερα έντονη σε χώρες όπου οι ηγέτες ήταν έτοιμοι να προχωρήσουν στην τελική προσβολή και να περάσουν την εξουσία στα παιδιά τους, διαιωνίζοντας την εξουσία τους. «Ο Μπουαζίζι άναψε τη φωτιά που περίμενε εκεί για πολύ, μια σώρευση ματαιώσεων, από την ανεργία μέχρι την ανικανότητα να εκφρασθούν, από τη μετανάστευση των νέων μέχρι την καταπίεση του κράτους», λέει ο 28χρονος Χαλέντ, ένας ακτιβιστής από τη Συρία, όπου η επανάσταση είναι τώρα στο 10ο μήνα της.

Αυτό που διέφυγε από το συριακό και τα άλλα καθεστώτα, λέει, ήταν ότι οι νέοι Άραβες δημιουργούσαν χρήσιμους δεσμούς ανάμεσά τους μέσω των ιστοσελίδων κοινωνικών μέσων, μια ψηφιακή σύνδεση που πλημμύριζε από ενημέρωση και μπορούσαν να ανταλλάξουν επαναστατικές συμβουλές. Μερικοί νέοι και νέες, επίσης, είχαν παρακολουθήσει σεμινάρια παθητικής αντίστασης, εφαρμόζοντας τα μαθήματα στην πλατεία Ταχρίρ και μοιράζοντάς τα με άλλους Άραβες ακτιβιστές. Στη Συρία οι ακτιβιστές επικοινωνούν μέσω Skype και έχουν εξουδετερώσει τη συσκότιση ενημέρωσης στέλνοντας βίντεο διαμαρτυριών που καταγράφηκαν με κινητά τηλέφωνα.

«Τα καθεστώτα νόμιζαν ότι οι νέοι είχαν διαζύγιο με την πολιτική», λέει ο Χαλέντ. «Δεν πρόσεξαν ότι οι νέοι ήταν διασυνδεμένοι μεταξύ τους, ότι είχαν φιλοδοξίες, ότι επαγρυπνούσαν κι ότι η επαγρύπνησή τους ήταν μεγαλύτερη παρά στην παραδοσιακή αντιπολίτευση».

Ο πολιτικός μετασχηματισμός που πυροδότησε ο Μπουαζίζι ήταν στην πραγματικότητα μια πλατύτερη νεανική επανάσταση ενάντια στο πολιτικό κατεστημένο, συμπεριλαμβάνοντας την παραδοσιακή αντιπολίτευση. Κατά κάποιο τρόπο μπορεί να ιδωθεί ως απόρριψη μιας παλιότερης γενιάς που απότυχε μπροστά στα παιδιά της, αφήνοντας το καθεστώς του «ιχμπάτ» να επικρατήσει. Τα ιδεώδη του αραβικού εθνικισμού που φιλοδοξούσαν οι γονείς των Αράβων νέων δεν χρεοκόπησαν μόνο από στρατιωτικές ήττες από το Ισραήλ αλλά επίσης έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης από δικτάτορες για να δικαιολογήσουν την καταπίεση.

Μια από τους μάρτυρες της αιγυπτιακής επανάστασης ήταν η Σάλι Ζαχράν. Είχε λεχθεί ότι είχε χτυπηθεί με γκλομπ στην πλατεία Ταχριρ αλλά αργότερα εμφανίσθηκε ότι είχε από ατύχημα πέσει από το μπαλκόνι μετά από τσακωμό με τη μητέρα της και απειλές ότι θα αυτοκτονήσει εάν δεν της επέτρεπαν να πάει να συμμετάσχει στη διαδήλωση.

Απορρίπτοντας την παλιά τάξη, η αραβική νεολαία είναι επίσης διστακτική να ορίσει ηγέτες, περιφρονώντας μορφές εξουσίας που θεωρεί πως θρέφουν τη διαφθορά. Η απουσία ηγεσίας έχει υπάρξει ένα από τα πιο ισχυρά τους όπλα, καθώς τα καθεστώτα συγκρούονταν με μια μη ελεγχόμενη μάζα, που αγνοεί το πολιτικό παζάρι. Ακόμα κι όταν ο Γουαέλ Γκχονίμ, ο Αιγύπτιος στέλεχος του Google που η απαγωγή του κατά τη διάρκεια της επανάστασης τον έκανε ήρωα, υπόδειξε ότι η μεταφορά της εξουσίας από τον Μουμπάρακ στον αντιπρόεδρο – ένα βήμα πριν την παραίτησή του – θα μπορούσε να είναι ικανοποιητική, η νεολαία στράφηκε εναντίον του. «Έχει (ο Γκνοχίμ) τελειώσει», ήταν η αντίδραση της πλατείας Ταχρίρ.

Ίσως η πιο σημαντική κατάκτηση της νεολαίας είναι ότι τα κατάφεραν να διασκορπίσουν τον φόβο που είχε παγιδέψει τις παλαιότερες γενεές για δεκαετίες. Στους δρομίσκους του Σίντι Βουζίντ και άλλων πόλεων, ειρηνικοί διαδηλωτές την ημέρα έδιναν τη θέση τους στις μάχες της νύχτας. Το σημείο στροφής στην Αίγυπτο ήταν στις 28 Ιανουαρίου, όταν οι διαδηλωτές πεισματικά επέστρεψαν για να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις ασφαλείας. Η αστυνομία διαλύθηκε εκείνη την ημέρα. Και έχει ακόμη να επιστρέψει στους δρόμους με πλήρη δύναμη.

«Με ένα εκπληκτικό τρόπο, όταν οι διαμαρτυρόμενοι δέχονται βίαιη επίθεση, επιστρέφουν περισσότεροι», παρατήρησε στην αρχή της χρονιάς η Ταγουάκουλ Κάρμαν, η φλογερή, χαρισματική αγωνίστρια της Υεμένης, που ήταν μια από τις τρεις γυναίκες που κέρδισαν το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης 2011. «Είναι σα να λένε στο καθεστώς: Μπορείτε να μας σκοτώσετε, αλλά εμείς δεν θα πεθάνουμε ποτέ». Ήταν στη Λιβύη που νέοι, πολλοί από αυτούς δεν είχαν πιάσει ή δει ποτέ τουφέκι, επέδειξαν το μεγαλύτερο θάρρος, σπεύδοντας στις πρώτες γραμμές μετά από μια ελάχιστη εκπαίδευση.

Ακόμη και οι 30ρηδες και οι 40ρηδες τους άρεσε να αυτοονομάζονται «αραβική νεολαία», τόσο γοητευτική ήταν η ετικέτα όταν ο λιβυκός ξεσηκωμός ξέσπασε τον Μάρτη.

Ενώ κανένας δεν μπορεί να αμφισβητήσει τον ρόλο φαινομένου που έπαιξε η αραβική νεολαία ως μηχανή της αλλαγής, καθώς οι χώρες κινούνται από την επανάσταση προς την πολιτική μετάβαση, η μεγάλη δύναμη της νεολαίας αποδεικνύει και την αδυναμία της. Εστιάζοντας στην καταστροφή της παλιάς τάξης, τα διάχυτα, νεανικά κινήματα βρίσκονται ανέτοιμα για την πολιτική ζωή...
γκ